Filosofie

Leve het vooroordeel!

Hoesjes, foto’s, titels, propagandistische aankondigingen en ook recensies bevooroordelen de mens al voordat de muziek gehoord is. En niet alleen bij muziek beïnvloeden vooroordelen de mening die objectief zou moeten zijn. Ik betrap mezelf er te vaak op dat niet zelden de opvatting over iets of iemand al bij voorbaat is vastgesteld. Menigeen zal de waarde van uitspraken, in woord en spraak, in twijfel trekken zodra het vermoeden rijst dat deze zijn gebaseerd op al dan niet onreële verwachtingen. Maar willen we dan allemaal de Homo Prudens, de “zero risk man – personifies prudence, rationality and responsibility” (John Adams, 1995), zijn?

Vorige week las ik onverwacht in een paar uur het essay van Theodore Dalrymple Leve Het Vooroordeel! uit. Eigenlijk heet Theodore Anthony Daniels, een arts en psychiater die vooral in Engelse gevangenissen carrière heeft weten te maken. Waarschijnlijk zijn enkele gevangenen inmiddels vrijgelaten en bevooroordeeld, want hij woont nu gepensioneerd in Frankrijk. Zijn Engelse humor heeft hij echter niet verloren. In zijn pleitrede voor het vooroordeel bekritiseert hij niet alleen de huidige cultuur (vooral op het gebied van opvoeding en seksualiteit) maar probeert hij ook de lezer ervan te overtuigen dat het begrip vooroordeel ruimer is dan wat het in de hedendaagse samenleving betekent. Een betwisting van het vooroordeel over het woord vooroordeel.

Het menselijk geweten is volgens Arthur Schopenhauer samengesteld uit “ongeveer uit een vijfde mensenvrees, een vijfde bijgeloof, een vijfde gewoonte, een vijfde vooroordeel, en een vijfde ijdelheid”. Vooroordelen of anders vooropgezette ideeën zijn een essentieel onderdeel van het menselijk denken. Hoewel in de zogenaamde moderne vrije wereldgemeenschap een vooroordeel als iets  wanstaltigs gezien wordt, als iets dat het zelf denken vertroebelt, bestaat er eigenlijk geen moraal zonder deze vooroordelen. Niet infrequent wordt een vooroordeel gezien als een ongefundeerde afkeer van bepaalde bewegingen, al dan niet fungerend als levend wezen. Buitenom dat die stelling al een vooroordeel is, heeft het juist vaak een positieve kant. Ze zijn namelijk vaak gebaseerd op de ervaringen en kennis uit het verleden, en zijn daarom cruciaal (geweest) voor de ontwikkeling van de mens en de manier waarop deze met zijn omgeving omgaat. Stel je eens een aardbol voor waarop iedereen zonder vooroordelen door het leven zou gaan. Zedeloosheid, onbeheerstheid, ja zelfs anarchisme zou de maatschappij tekenen. Iedereen groeit immers op in een ander milieu, met andere omgangsvormen. Nu hoor ik enkele punkers al juichen bij het woord “anarchisme”, maar uiteindelijk zal de samenleving en uiteindelijk het individu daar niet beter van worden.

Wie zijn wij dat wij onze normen aan anderen op mogen leggen, als die normen in feite zelf ook weer vooroordelen zijn? Theodore Dalrymple beschrijft op kritische wijze deze gedachte en probeert de lezer provocerend uit de tent te lokken. In ieder geval zet Leve Het Vooroordeel! aan tot dieper nadenken over het begrip vooroordeel en dat bepaalde vastgestelde denkbeelden niet altijd op uitgebreide manier bekrachtigd hoeven te zijn. De ontwikkeling van de menselijke maatschappij zou bewijs genoeg moeten zijn, dus waarom zouden we vooroordelen nu opeens moeten minachten? Dalrymple probeert – en overtuigt – dat een onbevooroordeeld mens kwetsbaar is als het ego van elkeen.

“Das Vorurteil ist ein unentbehrlicher Hausknecht, der lästige Eindrücke von der Schwelle weist. Nur darf man sich von seinem Hausknecht nicht selber hinauswerfen lassen”, en Karl Kraus had gelijk. Ik ben een voorstander van het bestaan van bepaalde vooroordelen, omdat ze het gericht denken een handje helpen, maar er moet ook ruimte zijn voor eigen interpretatie. “Het bestaan van een volmaakte God die ons geschapen zou hebben, is een vooroordeel en dit vooroordeel mag niet gebruikt worden bij het verkrijgen van onbetwijfelbare kennis” (Descartes). Vooral de media zijn er goed in de bij de menselijke geest ingegraven opgelegde denkbeelden uit te buiten zodat een groot deel als makke schapen achter de berichtgeving aanloopt. De gedachtegang van de belangrijkste bewoner van de aarde is door vooroordelen ook afgestompt en slechts enkelingen weten hieraan te ontsnappen. Vaak zijn dit figuren die leven in (bijna) totale afzondering. In de oudheid ging dit men gemakkelijker af dan tegenwoordig, maar ook de oude Grieken wisten al dat hermeneutiek de feitelijke beoordeling dusdanig kon beïnvloeden dat de mensheid een bericht van de Goden zomaar verkeerd kon uitleggen. Een vooroordeel is dan ook moeilijker te splitsen dan een atoom, zei Albert Einstein. En die kon het weten.

Voorbedachte subjectiviteit schetst soms een beeld dat niet klopt met de werkelijkheid. Het kan je wel aangenaam verrassen. En verrassingen zijn leuk. Ik schrijf mijn recensies op deze site in alle subjectiviteit. Ik raad alleen maar iedereen aan om zijn eigen oordeel te vellen. Maar laat de nieuwe Guns N’ Roses alsjeblieft gewoon liggen.

Lopen, wandelen en nordic walking

Het Nederlandse woordenboek beschrijft lopen als “zich door middel van de benen of poten voortbewegen”, terwijl wandelen aangeduid wordt als “(voor zijn ontspanning) lopen”. Welnu, wat is het verschil? Wandelen kent geen ander doel dan het lopen zelf. Bij wandelen is iedere richting goed, en gebeurd doorgaans in absolute vrijheid van tijd en geest. De sport “snelwandelen” mag dan ook een foutieve omschrijving genoemd worden. Hier is de finish een doel en tijd belangrijk. Bedevaartstochten behoren ook niet tot de categorie “wandelen”. Immers, het doel is hier boete doen.

De wandelaar staat vrij om bij iedere stap een andere richting te kiezen en datzelfde geldt voor zijn gedachten. Weinig verwonderend is wandelen dan ook een hobby van vele bekende filosofen (geweest). Aristoteles gaf les terwijl hij wandelde met zijn leerlingen, dat weet iedereen. Dertien jaar lang doceerde hij in de Peripatos, wat net zoveel betekent als wandelgang, in een school in Athene. Het is een gemis voor de mensheid dat schijnbaar 75% van zijn werken nog vóór onze jaartelling verloren is gegaan. Aristoteles schreef echter ook dat de mens van nature een sociaal wezen is. Bij Nietzsche was dat – zeker in zijn latere periode – wel anders. Hij wandelde wel zes uur per dag alleen in het bos om zijn gedachten de vrije loop te laten; stilzitten brengt gedachteloosheid teweeg. Ome Friedrich was al krankzinnig toen hij in 1888 zijn eigen versie van Götterdämmung van Wagner schreef, maar wist Flaubert er toch nog even op te wijzen dat juist op je reet zitten een zonde is voor de heilige geest. Niets doen wordt snel vervelend. Goed, de beste man had niet lang daarvoor wenend een afgeranseld paard omhelsd, maar mijn gelijk krijgt ie. De enige gedachten zijn lopende gedachten.

Er zijn nog meer filosofen op te noemen die hun bedenkingen zagen opborrelen tijdens wandelen. Ik noem de té intelligente Immanuel Kant, Martin Heidegger en Ludwig Wittgensteins. De laatste zat nog bij Adolf Hitler op school. Wat opvalt, is dat de meeste filosofen die het wandelen zo hoog in het vaandel hebben van Duiste afkomst zijn. Is het dan toch die befaamde lebensraum? Of toch die mooie bossen van het Schwarzwald? Ik kan mij voorstellen dat je in de pure rust van de natuur, vogeltjes (geen gieren) fluitend, everzwijnen licht knorrend, een beekje voorzichtig voortkabbelend, je geest compleet kan verliezen. Door middel van wandelen beweegt men zich voort zonder lawaai te maken, het enige geluid het neerzetten van de voeten, zodat men optimaal kan genieten van de stilte en zo van zijn eigen denkbeelden. Maar in de tegenwoordige maatschappij past de sloomheid van middeleeuwse filosofen en die uit de tijd van de verlichting niet meer in het huidige levenstempo. Tijd is geld, dus wandelen kost teveel geld zonder dat het iets tastbaars oplevert.

Daarom ben ik meer een loper dan een wandelaar, want ik beweeg mij zelden voort – dat de voeten de aarde raken daarbuiten gelaten –zonder mijzelf ook maar enig doel te stellen. Ik ga ergens naar toe om, aangekomen op de bewuste plek, vaak andere activiteiten te ontplooien. Meermalen is een café het doel gebleken. Maar loopt de mens niet zijn hele leven om uiteindelijk toch thuis te komen? Ga maar weer eens Odyssee lezen, alsjeblieft.

Wat ging Petrarca – een bekende van Dante – doen op de Mont Ventoux in 1336? Je kunt er je vingers op natellen dat als je bewust gaat wandelen (of “een blokje om” – lees Marco Kunst) om je gedachten te rangschikken dat het niet werkt. Daarom is ook een einddoel belangrijk. Gedachten moeten ook niet in de weg zitten. Ze moeten geruisloos opkomen in een moment waarop je je even niet hoeft te fixeren op de bestemming, auto’s, fietsen, rollators en langzaam lopende toeristen. En even zo geruisloos verdwijnen. Alleen op die manier komen de meest oprechte gedachten bovendrijven.

Technisch gezien ben ik een snelle loper. Dikwijls zet ik de ene voet soepeltjes voor de andere om zo snel mogelijk vooruit te bewegen. Ik haal bijgevolg dikwijls andere aardbewoners in. Toch staat lopen bij mij in het teken van ontspanning, en neem ik er gerust de tijd voor. Zoals Paul van Tongeren reeds eerder schreef, is lopen een “beweging dat maakt dat het lichaam niet in de weg zit”, en “bij het tempo van het menselijke denken lijkt te passen”.  De fietser zal toch moeten afstappen, wil hij onderweg iets bewonderen. Want net als bij de automobilist slokt de snelheid al zijn aandacht op. Je moet je namelijk concentreren op het voortbewegen en anticiperen op onverwachte factoren die het voortbewegen kunnen beïnvloeden. Veel menselijke hersenen kunnen relaxed meimeren en het voorgaande niet combineren. Reizen met de trein of vliegtuig ontheft de mens van het besturen van het voertuig, maar het rumoer en storende factor van medereizigers weegt gewoonlijk niet op tegen de voordelen, het comfort en de reistijd. De loper kan alles observeren terwijl hij rustig passeert, en in de navolgende minuten er in zijn brein van nagenieten indien gewenst.

Het grote nadeel van lopen – of wandelen desnoods – is dat het energie kost. Maar de mens is op deze beweging gebouwd. Niet onbelangrijk, leert de mens eerst lopen voordat hij kan praten. De meeste mensen zijn ondanks hun vermoeidheid na een tocht regelmatig voldaan over hun prestatie en belevenissen onderweg. Menigeen durft zelfs te stellen dat zij na een ogenschijnlijk nietige wandeling willen sterven. Voldaan van hun prestatie en genietend van hun gedenken die ze met niemand meer hoeven te delen. Ik kan ze geen ongelijk geven. Een hedendaagse schrijver schreef bereids “het verleden is toch al bezig te lang te duren”.

Overigens, mensen die aan nordic walking doen kunnen van mij wegkwijnen in een beerput uit de tijd van Petrarca.